SES OLAYI NEDİR? SES OLAYI TÜRLERİ NELERDİR?

Dil seslerinin oluşturdukları anlamlı ve görevli ses birliklerinde (kelime ve hece) uğradıkları değişmelere ses olayı denir. Ses türemesi, ses düşmesi, benzeşme, ses birleşmesi vb. Türkçenin ses olaylarından bazılarıdır(Zeynep Korkmaz, Gramer Terimleri Sözlüğü). Irkın etkisi, coğrafyanın etkisi ve yazım kurallarının etkisi ses olaylarının ortaya çıkmasında bazı etmenlerdir.

Ünsüzlerde Ses Olayları:

1. Ünsüz Düşmesi: Türkçede bazı sözcükler tarihsel olarak incelendiğinde bazı ünsüzlerin düştüğü örneklere rastlanır. Örneğin sonu “-k” ünsüzü ile biten sözcükler ek aldıklarında “-k” ünsüzü düşer: küçük + cük > küçücük, büyük + cek > büyücek, ufak + rak > ufakrak, ufak + cık > ufacık, kergek > gerek, emgek > emek, bol- > ol-, bakıyor > bakıyo …

• Türkçede söyleyişi zor olan sözcüklerde /r/ ve /h/ sesi düşebilir: bir > bi, var > va, geliyor > geliyo…
• Alıntı sözcüklerden sondaki çift ünsüzlerden birisi söyleyişte düşme gösterebilir: direkt > direk, afv > af, rastlamak > raslamak, astteğmen > asteğmen…
• Orta hece ünlüsü ünlü ile başlayan bir ek aldığında düşer: gönül + ü > gönlü, bağır + ı > bağrı, beniz + i > benzi, omuz + u > omzu, devir + im > devrim, çevir + e > çevre, yanıl + ış > yanlış, kavuş + ak > kavşak…

2. Ünsüz İkizleşmesi: Sözcüğün kökündeki ünsüzün iki defa yer almasıdır. Türkçede az sayıda örneği vardır: yeddi > yedi, sekkiz > sekiz, tokkuz > dokuz, eşşek > eşek…
3. Ünsüz Tekleşmesi: Türkçe kökenli kelimelerde ikiz ünsüz, iki farklı heceye ait olmak üzere yan yana bulunabilir. tıbb > tıp, fenn > fen, zann > zan, hakk > hak, ullug > ulu, illig > ilig, kuvvet > guvat…
4. Ünsüz Türemesi: Sözcüğün aslında olmayan içinde veya sonunda sözcük ses türemesidir. Bu türeme söz başında olursa protez adını alır: ur- > vur-, ayva > hayva, örgüç > hörgüç, aşlama > haşlama, igit > yiğit…
5. Yer değiştirme (Metatez): Bir sözcükteki yakın ya da uzak seslerin yer değiştirmesidir: köprü > körpü, toprak > torpak, yaprak > yarpak, yanlış > yalnış, bayram > baryam, ekşi > eşki, kibrit > kirpit, memleket > melmeket, lanet > nalet, kirpik > kiprik…
6. Benzeşme: Bir sözcükteki seslerin farklı açılardan birbirine benzemesidir. Seslerin birbirini etkilemesidir. Benzeşme hem ünlülerde hem de ünsüzlerde görülür. Bir ses başka bir sesi şu açılardan kendisine benzetebilir:

a) Ötüm bakımından benzeşme: Ötümsüz sesle bittiği ötümsüz ünsüzle başlayan ek alır: ağaç + ta, sınıf + ta… Ötümlü bir ünsüzle bittiği için ötümlü ünsüzle başlayan bir ek alır: yol + da, ev + de…

b) Çıkış noktası bakımından benzeşme: Yarı benzeşme şeklinde gerçekleşir: anbar > ambar, penbe > pembe…

c) Geniz sesi olma bakımından benzeşme: ben > men, bengi > mengi, boncuk > moncuk…

d) Benzeşmenin derecesine göre:

*Tam benzeşme: olsun > ossun, eczane > ezzane, anlamak > annamak…

*Yarı benzeşme: anbar > ambar, perşenbe > perşembe…

e) Benzeşmenin yönüne göre:

*İlerleyici benzeşme: dinlemek > dinnemek, şemsiye > şemşiye...

*Gerileyici benzeşme: olsun > ossun, eczane > ezzane…

7. Aykırılaşma – Başkalaşma: Benzeşmenin tersidir. Aynı cins iki ünsüzden birinin başka bir sese dönüşmesidir. Aykırılaşma yakın veya uzak seslerde görülebilir. Bu ses olayı daha çok alıntı sözcüklerde görülür. Özellikle söyleyiş zorluğu olanlarda: attar > aktar, muşamma > muşamba, jimnastik > cimlastik, tannur > tandur, birader > bilader, berber > belber, fincan > filcan… Bu ses olayı Türkçe sözcüklerde fazla görülmez.
8. Ötümlüleşme / Ünsüz Yumuşama / Sedalılaşma: Ötümsüz bir ünsüzün ötümlü ünsüz hale gelmesidir. Ötümlüleşme daha çok iç seslerde görülür. İki ünlü arasında kalan ötümsüz ünsüz ötümlüleşir: kitap + ı > kitabı, ağaç + ı > ağacı, eşik + e > eşiğe, dört + e > dörde, kel- > gel-, kör- > gör-, tag > dağ…

/ç/, /k/, /p/, /t/ ünüszleriyle biten bazı Türkçe tek heceli sözcüklerin ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında sondaki ünsüzün ötümlüleştiği, bazı sözcüklerde ise ötümsüz şekilde korunduğu görülür: aç + ık > acıkmak, kap + ı > kabı, yut + um > yudum, gök + ü > göğü…