TÜRKÇEDE ÜNSÜZ HARFLER

Ünsüzler oluşumları esnasında bir engele takılarak tınılarını sürtünme ya da çarpmadan alan seslerdir. Standart Türkçede 21 ünsüz vardır. Ancak bu sayı alafonlarla daha da artabilir. (Alafon: Bir sesten doğan alt ses birimleri.)

Ünsüzler dört temel fizyolojik ölçüte göre birbirinden ayrılır:

A- Oluşum (Boğumlanma) / Çıkış Yerlerine Göre Ünsüzler:

a) Çift dudak ünsüzleri / dudak ünsüzleri: b, m, p

b)Diş-dudak ünsüzleri: f, v

c) Diş veya diş eti ünsüzü: d, n, t, s, z (kodlaması: DöNüTSüZ)

d) Ön damak ünsüzleri: g, k, l, r, y (kodlaması: GöKLeRiY)

e) Diş eti damak ünsüzleri: c, ç, j, ş (Kodlaması: CeŞeJoŞ)

f) Art damak ünsüzleri: kalın g, kalın k, ğ, hırıltılı h, geniz n’si

g) Gırtlak ünsüzü: h

B- Ses Tellerinin Durumuna göre:

Tınılarını ses tellerinin titreşmesinden alan ünsüzlere ötümlü (sedalı, titreşimli, tonlu, yumuşak) ünsüzler; ses tellerinin titreşmediği ünsüzlere ise ötümsüz (sedasız, titreşimsiz, tonsuz, sert) ünsüzler denir.

Ötümlü ünsüzler: b, c, d, g, ğ, j, k, l, m, n, geniz n, r, v, y, z

Ötümsüz ünsüzler: f, s, t, k, ç, ş, h, p (FıSTıKÇı ŞahaP)

ağaç + a > ağaca (-ç > -c)

Ötümsüz ünsüzlerin ötümlü karşılıkları vardır:

Bazı ötümlü ünsüzlerin ise ötümsüz karşılığı yoktur: -l-, -m-, -n-, -r-, -y-

C- Çıkış Biçimlerine Göre Ünsüzler:

Hava akımının önündeki engele çarparak onu aşmasıyla oluşan ünsüzlerin bir bölümünde engel tamdır. Hava akımı ancak kapatılması ve içeride oluşacak basınçlı havanın aniden serbest kalmasıyla ortaya çıkar. Bu tür ünsüzlere süreksiz (patlayıcı) adı verilir.

Süreksiz ünsüzler: /b/, /c/, /ç/, /d/, /g/, /k/, /p/, /t/

Bir kısım ünsüzün oluşmasında ise hava için bir geçit bulunur. Bu geçit dar olursa sızıcı sürekli ünsüzler; geçit daha geniş ise akıcı sürekli ünsüzler oluşur.

Sızıcı sürekli ünsüzler: /f/, /ğ/, /h/, /j/, /s/, /ş/, /v/, /z/ (kodlaması: FiŞSiZ HaVuZ JaĞ)

Akıcı sürekli ünsüzler: /l/, /m/, /n/, /y/, /r/ (kodlaması: LiMoNYeR)

D- Ağız ya da Geniz(burun) Ünsüzü Durumuna Göre:

Türkçenin gerek ünlü gerekse ünsüz sesleri çoğunlukla ağız sesleridir. Türkçede yalnızca /m/, /n/, /geniz n/ sesleri geniz sesleridir. Bunların dışındaki diğer ünsüzler ise ağız ünsüzleridir.

Ünsüzlerle İlgili Diğer Özellikler

İkiz Ünsüz: Türkçede kelime köklerinde aynı cinsten iki ünsüz yan yana bulunmaz. İkiz ünsüz ancak birkaç Türkçe sözcükte görülür. Bu sözcüklerin de asıl şekillerinde de ikiz ünsüz yoktur.

“elig > elli” (g ünsüzü düşer ve ünsüz ikizleşir). İkiz ünsüz var. Ama asıl şeklinde yok. Ses olayları ile değişmiştir.

“ısıg > ıssı” (Eski Anadolu Tükçesinde bulunur. g ünsüzü düşer ve s ünsüzü ikizleşir).

“asıg > assı” (Eski Türkçede bulunur. g ünsüzü düşer ve s ünsüzü ikizleşir ).

“ana > anne”

*Türkçede aynı tür iki ünsüz yan yana bulunmaz. Varsa alıntıdır: millet, tenezzül, cennet, seyyar, çello, pizza…

*Tek heceli sözcüklerde ikiz ünsüzden biri atılmıştır: fenn > fen, hiss > his, zann > zan

• Alıntı sözcüklerin sonundaki ikiz ünsüzlerden biri düşer. Bu sözcüklere ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde sözcüğün özgün biçimi ortaya çıkar: “red” > Kanunun reddi.

• Bazı alıntı sözcüklerdeki ikiz ünsüzlerden biri tekleşir ya da başkalaşır: “hammal” hamal olursa tekleşme, hambal olursa başkalaşma / aykırılaşma; “kollektif” kolektif olursa tekleşme olur.

• Başta çift ünsüz bulunması: Türkçede sözcük ve hece başında (farklı da olabilir) çift ünsüz bulunmaz. Bu tür sözcüklerde ilk ünsüzün başına veya sonuna ünlü getirilerek söylenir. Bunlar söylenişte olup yazıya yansımaz: spor, grup, trafik, klas(sınıf)…

• Sözcük sonunda çift ünsüz bulunması: Türkçede sözcük ve hece sonunda her tür çift ünsüz bulunmaz. Ancak belirli ünsüz çiftleri bulunabilir: l-ç, l-k, l-p, l-t ünsüzleri sonda olabilir. Bunlar Tükçe’dir: ölç, kalk, alt, ilk, alp

• Hece sonunda bulunabilen diğer ünsüz çiftleri: -nç > sevinç, -nk >denk, -nt > ant

• r’li ünsüz çiftleri: -rç > sürç, -rk > ürk, -rp > sarp, -rs > hars, -rt > yurt, art

• -st / -şt ünsüz çifti: -st > üst, ast; -şt > şişt (yansıma sözcükte)

• Bu ünsüz çiftleri dışında sözcük sonunda çift ünsüz bulunduran sözcükler alıntıdır: alyans, dizayn, film, nüans, semt, zevk, meşk, hicr…

• Alıntı sözcüklerdeki söyleyiş zorluğunu ortadan kaldırmak için çift ünsüzler arasında bazen bir ünlü türetildiği de olur: kib > kibir, sabr > sabır, kayt > kayıt, kayp > kayıp, fikr > fikir, akl > akıl

• Başta ve sonda üç ünsüz bulunması: Türkçede sözcük ve hece sonunda üç ünsüz bir arada bulunmaz. Sözcük ortasında ise ancak iki heceye ait olmak üzere üç ünsüz bulunabilir: sevinçli, dörtlük

• Ayın ve hemzeli kelimeler: Arapçadan geçmiş alıntı kelimelerdir. Türkçede bu harfleri bulunduran sözcükler Arapçadan geçmiştir. an’ane, mes’ul, cûz’i

Bir kısmı kesme işaretiyle gösterilir. Bir kısmı da atılmıştır: aile, saat, fiil, sual, sanat…

• İnceltici sesler: Türkçede “ç, ş, y” ünsüzlerinin inceltici etkisi vardır: bıç- > biç-, şış > şiş, yaşıl > yeşil, yana > yine