Seslerin Oluşum Noktaları

Ses geçidinde ciğerlerden gelen havanın ses haline gelmesi için kalıptan geçtiği, boğumlandığı çeşitli noktalar vardır. Bu noktalara seslerin oluşum noktası denir. Bir sesi ses haline getiren, onu gürültüden farklı şekilde bir ses haline getiren şey oluşum noktasıdır.

Ünlüler: Oluşum sırasında ses geçidinde hiçbir takıntıya uğramayan, hiçbir engelle karşılaşmayan seslere denir. Ünlüler oluşurken ses yolu tamamıyla açıktır. Gelen hava akımı rahat bir şekilde dışarı çıkar. Standart Türkçede sekiz ünlü ses birimi vardır:

Çıkış Biçimlerine Göre Ünlüler:

a) Dilin durumuna göre ünlüler: Söyleyiş sırasında dilin önde ya da tümsekleşmesi, önde ya da arkada tınlama sağlayan bir ağız boşluğu bırakmasına göre yapılan ayrımdır. Bu açıdan Türkiye Türkçesi’ndeki ön dil ünlüleri ve arka dil ünlüleri şeklinde iki gruba ayrılır:

Ön dil ünlüleri (ince): /e/, /i/, /ü/, /ö/

Arka dil ünlüleri (kalın): /a/, /ı/, /u/, /o/

b) Ağız boşluğunun durumuna göre ünlüler: Ünlüler çene açısı ve ağız boşluğunun geniş ya da dar olmasına göre de sınıflandırılır. Oluşumları sırasında alt çenenin aşağı doğru hareket ederken ağız boşluğunu genişlettiği ünlülere geniş (açık) ünlüler; oluşumlarında çene açısı ve ağız boşluğu dar olan ünlülere ise dar (kapalı) ünlüler denir.

Geniş (açık) ünlüler: /a/, /e/, /o/, /ö/

Dar (kapalı) ünlüler: /ı/, /i/, /u/, /ü/

c) Dudakların durumuna göre ünlüler: Ünlüler oluşurken dudaklar ya büzülüp yuvarlaklaşır ya da serbest kalır. Buna göre Türkçedeki ünlüler düz ve yuvarlak ünlüler olmak üzere iki gruba ayrılır:

Düz ünlüler: /a/, /e/, /ı/, /i/

Yuvarlak ünlüler: /o/, /ö/, /u/, /ü/

d) Sesin süresine göre ünlüler: Ünlüler üsre bakımından iki grupta değerlendirilir: Uzun ünlüler ve kısa ünlüler. Türkiye Türkçesi’ndeki uzun ünlüler çoğunlukla yabancı kökenlidir. “âlem > a:lem, ( iki nokta a’nın uzun olduğunu gösterir). su:ret, bu:se, ha:la”

Türkiye Türkçesi’ndeki alıntı kelimelerdeki uzun ünlüler anlam ayırt edicidir. Yani birer fonem değerindedir. Ama bazen Türkiye Türkçesi sözlüklerde uzun ünlülü uzunluklar vardır. Türkçe kökenli sözcüklerdeki uzunluklar ise çoğunlukla ses olayları sonucunda ortaya çıkan uzunluklardır. “dağ > da:, bağ > ba:, ağabey > a:bi, yağ > ya: …