TÜRKÇENİN ÖNEMLİ SÖZLÜKLERİ

Sözlük, bir dilin söz varlığının bir bölümünü belirli amaçlar dahilinde genellikle alfabetik olarak bir araya getiren ve her bir kelimenin anlamı, kökeni ve kullanımı konusunda bilgi verir. Sözlükler çeşitli amaçlara uygun biçimde hazırlanır. Bunlardan yaygın olanı genel sözlükler ve çok dilli sözlüklerdir. Genel sözlüklerde dilin söz varlığının bir bölümü alfabetik sırada dizilir ve karşılarına anlamları verilir. Çok dilli sözlüklerde ise en az iki dilin söz varlığı birlikte alınır. Bunlardan başka eş anlamlı, yakın anlamlı, karşıt anlamlı ya da deyim ve atasözlerinin, terimlerin bir araya getirildiği sözlükler de vardır.

Şimdi neredeyse 10 asırlık bir geçmişi olan Türkçe sözlüklerimizi şu şekilde sıralayabiliriz:

1- Divanü Lügâti’t Türk:

Türk dilinin ilk sözlüğü olan Dîvânü lugāti’t-Türk (1072-1074), Kaşgarlı Mahmut tarafından hazırlanmış ve Halife Muktedî Biemrillah’a sunmuştur. Sözlüğün hazırlanma amacı Araplara Türkçeyi öğretmektir. Dîvânü lugāti’t-Türk, çeşitli Türk boylarından derlenmiş bir ağızlar sözlüğü özelliğini taşımaktadır. Eser yalnızca bir sözlük olmayıp Türkçe’nin XI. yüzyıldaki dil özelliklerini belirten, ses ve yapı bilgisine ışık tutan bir gramer kitabıdır. Kişi, boy ve yer adları hakkında bilgi verir. Türk tarihine, coğrafyasına, mitolojisine, folklor ve halk edebiyatına dair zengin bilgiler ihtiva eden, aynı zamanda döneminin tıbbı ve tedavi usulleri hakkında bilgi veren ansiklopedik bir eser niteliği de taşımaktadır.

2- Mukaddimetü’l Edep:

Zemahşerî tarafından Harezm sahasında XII. yüzyılda hazırlanmıştır. Sözlüğün hazırlanma amacı Araplara Türkçe öğretmektir. Arapça, Farsça, Moğolca ve Türkçe olarak düzenlenmiştir. Arap sözlükçülük geleneğinde önemli bir yere sahip olan Zemahşeri’nin yazdığı bu eser, Harezm Türkçesi için oldukça önemli dil malzemesi içermektedir.

3- Codex Cumanicus:

Karadeniz’in kuzeyinde yaşamış olan Kuman (Kıpçak) Türklerininin söz varlığı ve sözlü edebiyat ürünleri ile ilgili derlemelerden oluşan Codex Cumanicus, XIII. yüzyıl sonlarında hazırlanmıştır. İki bölümden oluşan sözlüğün adı Latincedir ve anlam olarak “Kuman Kitabı”nı ifade eder. Karadeniz’in kuzeyindeki Kıpçak Türklerinin halk ağızından derlenmiştir. Kumanların dil malzemesinin Latin harfleriyle yazıldığı eserde Latince sözcüklerin Farsça ve Kıpçakça karşılıkları verilmiştir. Hristiyan din adamlarına Kıpçakçayı öğretmek için hazırlanmıştır.

4-Muhakemetü’l Lügateyn:

Ali Şir Nevaî tarafından XV. yüzyılda Çağatay sahasında hazırlanmıştır. Türkçe ile Farsçayı karşılaştırır ve Türkçenin en az Farsça kadar etkili bir dil olduğunu söyler. Eser, Nevaî’nin Türk dili hakkındaki görüşlerini ve Türk kültürü hakkında bilgiler içermesinden dolayı önemlidir. Türkçenin ne kadar etkili bir dil olduğunu ispatlamaya çalışırken Türklerin sosyal , kültürel, ekonomik ve siyasal yaşantısı içinde geçen pek çok kelimenin anlamını vermiştir.

5- Kitab-ı Lügatı Vankulu:

16. yüzyılda Vankulu’lu Mehmet Efendi tarafından hazırlanan çeviri sözlüktür. Sözlük, kırk bini aşkın Arapça – Türkçe sözlük barındırır.

6- Tuhfe-i Vehbi:

Farsça – Türkçe Bir sözlük olup Sümbülzade Vehbi tarafından yazılmıştır. Manzum bir sözlük olması yönünden diğerlerinden ayrılır.

*XIX. yüzyılda yabancı yazarlarca yayımlanmış yabancı dillerden Türkçeye, Türkçeden yabancı dillere önemli sözlükler de vardır.

7- Lehçe-i Osmanî:

1876’da Ahmet Vefik Paşa tarafından hazırlanan sözlük iki bölümden oluşur. Sözlük Arap alfabe sistemine göre düzenlenmiştir. Örnek cümleler verilmiştir. Osmanlı Türkçesinin söz varlığını ortaya koyması yönünden önemlidir.

8- Lügat-i Naci:

1890’da Muallim Naci tarafından hazırlanmış Osmanlıca bir sözlüktür. Sözlükte Osmanlıcada kullanılan Arapça ve Farsça kelimelerin karşılıkları verilmiştir.

9- Kamus-ı Türkî:

1899’da Şemsettin Sami tarafından hazırlanmıştır. Yazar kelimeleri açıklarken bazı sözcüklerin yerine Türkçelerinin kullanılması gerektiğini söylemesi önemlidir. Türkçeden Türkçeye hazırlanan sözlükler içerisinde isminde “Türk” ibaresi bulunan ilk sözlüktür.

10- Türkçe Sözlük:

1932 yılında Türk Dili Tetkik Cemiyeti kurularak Türk dili konusundaki çalışmalar resmileşmiştir. Bu kurum sözlük çalışmalarına da başlar. Kurumun adı daha sonra Türk Dil Kurumu olarak değişir. TDK, Türkçenin söz varlığı saptamak için derleme, tarama, terim, diğer Türk lehçeleri, eski lehçeler gibi birçok alanda sözlük hazırlamıştır. “Tarama Sözlüğü” ve “Derleme Sözlüğü” bunlardan bazılarıdır. Türk Dil Kurumu, günümüze değin değişen şartlara uygun olarak aralıklarla Türkçe Sözlük’ü yenileyerek basımını gerçekleştirmiştir.