TÜRKÇEDE VURGU

Konuşmanın akışı içinde bir sözcüğün bir hecesinin diğerlerine oranla daha baskılı daha soluklu söylenmesidir. Türkçede genel olarak sözcüklerin som hecesi vurguludur. Ancak Türkçenin sondan eklemeli bir dil olduğu düşünülürse ve ad ve eylem köküne eklenen yapım ve çekim eklerinin vurguyu üzerine çekip çekmeme durumuna göre vurgunun yeri ileriye doğru kayabilir: o – nur, o – nur – lan, o – nur – lan – dır > vurgu kayar.

“gel – mi -yor” olumsuzluk eki vurguyu üzerine almaz.

“sonra, henüz belki” zarf türü sözcüklerde vurgunun yeri değişmez.

Vurguyu üzerine almayan ekler:

Araç durumu +lA: ara’bayla

Bildirme eki -DIr: i’yidir

Şimdiki zaman eki -yor: ge’liyor

Zarf fiil eki -mAdAn: ‘gelmeden

Olumsuzluk eki -mA: ‘yazma

Not: Olumsuzluk ekinin sesteşi fiilden isim yapma eki -mA vurguludur: yaz’ma (eser)

Şahıs ekleri: ge’lirim, gele’ceksin ...

Soru eki: gel’di mi? Ay’şe mi?

-ken zarf fiil eki: o’kurken

Gereklilik eki -mAlI: ‘gelmeli

Eşitlik eki +cA: ‘sence

• Sesteş sözcüklerden birinin yer adı olması durumunda da vurgulamada farklılık olur. Tür adında vurgu son hecede, yer adında ise ilk hecede bulunur.

Yer adı vurgusu:

*İki heceden oluşan yer adlarında vurgu ilk hecededir: Afyon, Ağrı, İzmir, Konya

*Üç heceden oluşan yer adlarında vurgu genellikle sağa doğru kayarak ikinci hecenin üzerinde yer alır: Adana, Antakya, Alanya, Malatya

*Birleşik sözcük durumundaki yer adlarında vurgunun öbek vurgusuyla çakıştığı görülür: Gaziantep, Kahramanmaraş

*Bazı zarflarda vurgu ilk hecede bulunur: şimdi, ansızın, yazın, belki, sonra

*Dil adlarında vurgu -cA ekinden önceki hece üzerinde bulunur: Türkçe, İngilizce, Almanca

*Seslenme ve hitâplarda vurgu ilk ecededir: haydi, yahu, ordular!

Birleşik sözcüklerde vurgu:

Tam bir uyum yoktur. Bazı sözcüklerde vurgu ilk hecede bazılarında ise ikinci hecede bulunur: başyazar, akaryakıt

Öbek vurgusu:

Öbek vurgusu tamlamalarda tamlayan ögenin üzerindedir: güzel çocuk, güneşli hava, okul kitabı

İkilemelerde ise vurgu genellikle ilk sözcük üzerindedir: güzel güzel, gizli gizli, içli dışlı

Niteleyici durumdaki sözcüğün önüne -m, -p, -r, -s ünsüzlerinden biri getirildiğinde vurgu pekiştirilmiş hece üzerindedir: sapsarı, yemyeşil, masmavi

Cümle vurgusu:

Cümlede yer alan sözcüklerden birinin diğerlerine oranla daha baskılı söylenmesidir. Normal koşullarda cümlenin vurgusu yüklem üzerindedir. Vurgulanmak istenen sözcük yükleme yaklaştırılabilir ya da sözcüğün yeri değiştirilmeksizin vurgulanmak istenen sözcük daha baskın söylenebilir.

*Dün bir öğrenci derse gelmedi.

*Dün bir öğrenci derse gelmedi.

Dün bir öğrenci derse gelmedi.

Yabancı sözcüklerde vurgu:

Alıntı sözcüklerle ilgili olarak vurgu konusunda belirli kurallar koymak oldukça zordur. Bu sözcüklerin bazıları geldikleri dildeki vurgu düzenini korurken bazılarında ise Türkçenin vurguları işletilmiştir: antibiyotik, antidemokratik, fanatik, hisse, müttefik, endam