METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI

Metin: Bir yazıyı biçim, anlatım ve noktalama özellikleriyle oluşturan kelimelerin bütünü, tekst (TDK). Bir yazıyı şekil, anlatım ve noktalama özellikleriyle oluşturan kelimelerin  bütününe metin denir. Metinler genelde insanın kendini ifade etme ihtiyacından doğmuştur.

Metin;

• Dilsel bir sistemdir.

• Bir iletişim aracıdır, okunmak amacıyla oluşturulmuştur. |

• Devingen ( hareketli) bir süreçtir.

• Kendisini oluşturan öğelerin çok sıkı ve sağlam ilişkilerle birbirine bağlanarak örüldüğü anlamlı bir bütündür.

• Dil bilgisi ve anlam bilgisi olarak iki yönü vardır ve bunlar birbirinden ayrılamaz.

• Bir yazının metin olmasını sağlayan kavramlar bağlaşıklık ve bağdaşıklıktır.

Yazılı ve Sözlü Metin

Bir yazıyı şekil, anlatım ve noktalama özellikleriyle oluşturan kelimelerin  bütününe metin denir.  İnsanlarda zevk uyandırmak ve onları etkilemek için ortaya konan yazılara ise  edebî metin denir.

Sözlü Anlatım

Duygu ve düşüncelerin sözlere aktarılması, zihinsel yapı, süreç ve işlemlerin açığa kavuşturulması olarak açıklanmaktadır. İnsanlar konuşma yoluyla düşündüklerini, hissettiklerini ifade etmekte, zihinsel yapısını ve görünümünü açıklığa kavuşturmaktadır. Konuşma zihinde başlayan ve sözlere doğru uzanan bir süreci kapsamaktadır. Sözlü anlatım münazara, açık oturum, konferans gibi etkinliklerde kullanılır.

Sözlü Anlatım Özellikleri:

• Bir konuyu, sahip olduğumuz birikimi kullanarak bir plân çerçevesinde anlatmadır.

• Anlatılacak konu dinleyicileri ilgilendirmelidir.

• Anlatılacaklar, bir plâna göre sıralanmalıdır.

• Dilin, açık ve anlaşılır olmasına dikkat edilmelidir.

• İfadeler, duygu düşünce ve hayallerle zenginleştirilmelidir.

• Kelimelerin ses vurgu ve tonlamalarına uyulmalıdır ve buna dikkat edilmelidir.

• Anlatıcı konuyu detaylarıyla kavramış olmalıdır.

Yazılı  Anlatım

Deneme, makale, sohbet, mektup, öykü, roman gibi metin türlerinde kullanılır.

Yazılı Anlatım Özellikleri:

• Metinde anlatılanlar, kalıcı özelliğe sahiptir.

• Bir konuyu, sahip olduğumuz birikimi kullanarak, bir plân çerçevesinde yazıyla ifade etmektir.

• Yazacağı türün özelliklerini bilmesi ve bu özelliklere uygun bir yazı oluşturması gerekir.

• Yazılı bir metnin oluşturulabilmesi için kişinin belli bir kültürel birikime sahip olması gerekir.

• Metnin anlaşılır bir dil ile oluşturulması, metinde sanatlı ifadelerin kullanılmasına engel teşkil etmez.

• Dilin yapısına ait özelliklerin bilinmesi, cümlelerin kuruluş biçimlerinin doğru olması gerekir.

• Duygu ve düşüncelerin daha iyi anlaşılabilmesi için değişik anlatım biçimleri kullanılmalıdır ve kullanılır

• İfade yazlı olarak okuyucunun gözünün önünde olması sebebiyle ilgi takip oranı daha elverişlidir.

Bilim ve edebiyatın gelişmesi ve bunlarla ilgili farklı metinlerin ortaya çıkması metinlerin sınıflandırılması gerekliliğini ortaya çıkarmıştır. Bu sınıflandırma metin türlerinin birbirinden ayrılmasını ve bunların daha iyi anlaşılmasını sağlamıştır.

Metinlerin sınıflandırılmasında kullanılan ölçütler; gerçeklikle ilişkileri, işlevleri, yazılış amaçları, kullanılan dil ve yazarın bakış açısı bakımından değerlendirilir. Bu açıdan yazılı metinler, sanat metinleri ve öğretici metinleri olmak üzere işlevleri bakımından ikiye ayrılır.

Öğretici Metinler

Öğretici metinler; toplum, kültür ve sanat hayatıyla ilgili düşüncelerin dile getirildiği, okuyucunun bu konularda bilgilendirilmeye çalışıldığı metinlerdir. Bu nedenle bu metinler aynı zamanda yazıldığı dönemin bu konulara bakış açısını da yansıtan belgelerdir. Öğretici metinler genelde kelimelerin ilk anlamlarıyla oluşturulduklarından, bu metinler okuyucuda aynı izlenimi bırakırlar.

Öğretici metinler, bilgi ve haber vermek, ikna etmek, kanıları değiştirmek, uyarmak, düşündürmek, yönlendirmek, tanıtmak gibi amaçlarla yazılan metinlerdir. Öğretici metinler ele aldığı konuya göre çeşitli türlere ayrılır. Bu türlerin hepsinin konuyu ele alış biçimi ve üslubu farklılık gösterir.

Öğretici metinler; felsefe, din, tarih, bilimsel, yaşamı konu alan (mektup, anı, günlük, biyografi, otobiyografi, gezi) ve gazete çevresinde oluşan (makale, deneme, fıkra, eleştiri, röportaj, haber metni) şeklinde sınıflandırılır. Özetle öğretici metinler:

• Açıklamak, bilgi vermek, öğretmek amacıyla yazılır.  

• Günlük yaşantılar, tarihî olaylar ve bilimsel gerçekler ele alınır.  

• Konuyla ilgili duygu ve düşünceler kısa ve kesin ifadelerle dile getirilir.  

• Dil, daha çok, göndergesel işlevde kullanılır.  

• Söz sanatlarına, kelimelerin mecaz ve soyut anlamlarına pek yer verilmez.  

• Verilen bilgiler, yapılan açıklamalar örneklerle, tanımlarla pekiştirilir.  

• Daha çok ansiklopedilerde, bilimsel kitaplarda ve ders kitaplarında kullanılır.  

• Gereksiz söz tekrarına, ses akışını bozan, söylenmesi güç sesler ve kelimelere  yer verilmez.

Sanatsal (Kurgusal) Metinler

Sanat metinlerinde yan anlam değeri taşıyan ve okuyucunun anlayışına, sezgisine bırakılan ifadelere yer verildiğini, mecazlı ifadeler kullanıldığını böylece anlatıma çağrışım ve duygu değeri kazandırarak okuyucunun yeni ve farklı anlamlar çıkarabildiğini görürüz.

Kurmaca metinlerde okurun ilgisi somut anlam düzeyi ile soyut anlam düzeyi arasındaki ilişkiye yöneltilir. Kurmaca metinlerde metin ile gerçek arasındaki bağ, okuyucu ancak metnin soyut düzeyinden yola çıkarsa kurulabilir.

• Estetik kaygı ön plandadır.

• Bilgi verme amacı yoktur.

• Öğretmeyi değil, yaşatmayı amaçlar.

• Verilmek istenen ileti kanıtlanmaz, doğruluğu ya da yanlışlığı gösterilmez.

• Daha çok betimleyici ve öyküleyici anlatım tercih edilir.

• Sözcükler genelde yan ve mecaz anlamda kullanılır.

• Dil, şiirsel işlevde ya da heyecana bağlı işlevde kullanılır.

• Öznel anlatım hakimdir.

• Mekan, zaman, kişi, olay gibi öğeler gerçekten yola çıkılarak ele alınamaz.

• Günlük dilin söz değerlerinin anlam sınırı genişletilir, dil genellikle sanatsal (şiirsel) işlevde kullanılır.

• Sanatçı öğretmeyi değil yaşatmayı amaçlar.

• Üslup kaygısı güdülür.

• İmgelere yer verilir.

• Betimleme ve öyküleme gibi anlatım biçimleri kullanılır.

ÖĞRETİCİ METİNLER İLE SANATSAL METİNLERİN KARŞILAŞTIRILMASI

KARŞILAŞTIRMA ÖLÇÜTLERİ	ÖĞRETİCİ METİN	SANATSAL METİN
AMAÇ	Bilgi vermek, bir şeyleri anlatmak, göstermek	Estetik duygu oluşturmak, okuyucuya edebi zevk vermek
GERÇEKLİKLE İLİŞKİSİ	Gerçekler olduğu gibi verilir. Yani doğal gerçeklik vardır.	Gerçekler yazarın bakış açısına göre değiştirilerek, yorumlanarak verilir. Yani kurgusal gerçeklik vardır.
ÜSLUP	Üslup kaygısı yoktur. İfadeler duru ve yalındır.	Üslup kaygısı vardır. İfadeler süslü ve sanatlıdır.
ANLATIM	Konular tarafsız şekilde yorumlanmadan aktarıldığı için nesnellik vardır. Yani kanıtlanabilirdir.	Konulara yorum katıldığından öznellik hâkimdir.
ANLATIM TÜRLERİ	Açıklayıcı, kanıtlayıcı, tartışmacı…	Öyküleyici, betimleyici, coşku ve heyecan bildiren anlatım, düşsel,epik…
ANLAM	Kelimeler gerçek ve ilk anlamlarıyla kullanılır. Terim anlam da sıkça yer alır.	Kelimeler yan ve mecaz anlamlarıyla kullanılır. Çağrışımlara çokça yer verilir.
METİN TÜRLERİ	Makale,deneme,sohbet, eleştiri,röportaj,mektup, gezi yazısı, günlük,fıkra…	Şiir, roman, hikaye,masal,destan,tiyataro,efsane, halk hikayesi…

Coşku ve Heyecan Bildiren Metinler

Duygu ve düşünceleri, insan ruhunda ürpertiler uyandıracak biçimde coşkulu ve heyecanlı bir biçimde dile getiren metinlere coşku ve heyecanı dile getiren metinler denir.

Şiir, dilin anlam, ses ve ritim öğelerini belli düzen içinde kullanarak; bir olayı, ya da bir duygusal ve düşünsel deneyimi yoğunlaşmış ve sıradanlıktan uzaklaşmış bir biçimde ifade etme sanatı olarak tanımlanabilir.

• Kelimeler yan ve mecaz anlamda kullanılır.

• Dil, şiirsel işlevdedir.

• Duygu ve düşünceler coşkulu bir biçimde aktarılır.

Coşku ve heyecanı dile getiren metinler “mensur şiir” ve “şiir” olmak üzere temelde ikiye ayrılır.

Olay Çevresinde Oluşan Metinler

Anlatma ile destandan modern romana kadar oluşan metinler, gösterme ile ilk tiyatro denemelerinden günümüze kadar gerçekleşen tiyatro metinleri, coşku ile dile getirme ile de her türlü şiir ortaya çıkmıştır. Şiirlerin temelinde daha çok hayaller ve hissedilenler yer alırken anlatılarak ya da gösterilerek oluşturulan edebî metinlerin temelinde yaşanan, duyulan ya da görülen olaylar yer almıştır. Başka bir ifadeye söylersek şiir, duyguların; tiyatro, hikâye ve roman gibi türler ise temelinde hareket öğesinin bulunduğu olayların aktarılmasında kullanılmıştır.

Olay çevresinde oluşan metinlerde;

• Amaç belli konularda bilgi vermek, öğretmek değil; okuyanlarda çağrışım ve estetik zevk uyandırmaktır.

• Bu metinler, kurmacadır. Nesnel gerçekliğe dayansa da bu geçeklik yazar tarafından dönüştürülüp yorumlanarak verilir.

• Kişiler, yer (mekan), zaman unsurlarının bir araya getirdiği olay örgüsü bu metinlerin en önemli özelliğidir. Göstermeye bağlı metinlerde olay örgüsüne dramatik örgü denir.

• Dil genellikle sanatsal işlevde kullanılır. Bu sanatsal işlevden dolayı edebi metinde anlam biçim aracılığıyla verilir. Yani biçim ve içerik bir bütündür.

• Sözcükler ağırlıklı olarak mecaz ve yan anlamda kullanılır. Söz sanatlarının kullanıldığı sanatlı bir dil hakimdir.

• Metinde olay örgüsü anlatıcı tarafından belli bir bakış açısıyla (İlahî, gözlemci, kahraman anlatıcının bakış açısı) anlatılır.

• I. ANLATMAYA BAĞLI EDEBÎ METİNLER
  • Masal
  • Destan
  • Halk Hikâyesi
  • Mesnevi
  • Manzum Hikâye
  • Hikâye
  • Roman
• II. GÖSTERMEYE BAĞLI EDEBİ METİNLER
  • Geleneksel Tiyatro
    • Karagöz
    • Orta Oyunu
    • Meddah
    • Köy Seyirlik Oyunu
  • Modern Tiyatro
    • Trajedi
    • Komedi
    • Dram