Ünlü Uyumları

1) Kalınlık – İncelik / Önlük-Artlık / Dil / Büyük Ünlü Uyumu:

Türkiye Türkçesi’nde bir kelimenin ilk hecesinde kalın ünlü (a,ı,o,u) varsa diğer hecelerdeki ünlüler de kalın; ilk hecede ince ünlü (e,i,ö,ü) varsa sonraki hecelerdeki ünlüler de ince olur. Kalınlık – incelik uyumu Türkçe’nin her döneminde vardır: ağaç, sevgi, saygı …

Büyük ünlü uyumu tam olmakla birlikte bu duruma aykırı olan Türkçe kelimeler de vardır: ana > anne, alma > elma, kanı > hangi, ınanmak > inanmak, karındaş > kardeş gibi. Bu kelimelerin asıl şekilleri büyük ünlü uyumuna uymaktadır.

• Kalınlık – incelik uyumu alıntı kelimelerde aranmaz: ahenk, badem, ceylan, gazete, kitap …
• Birleşik kelimelerde kalınlık – incelik uyumu aranmaz: bilgisayar, hanımeli, alçakgönüllü, açıkgöz …
• -gil, -ken, -leyin, -ımtırak ekleri kalınlık – incelik uyumuna uymaz: akşamleyin, baklagiller, sarımtırak, çalışırken …
• -Daş eki bazı kelimelerde kalınlık – incelik uyumuna uymaz: dindaş, ülküdaş, meslektaş …
• -ki aitlik eki de kalınlık – incelik uyumuna uymaz: yarınki, akşamki, …

Kalınlık – incelik uyumuna uymayan kelimelere getirilen ekler kelimenin son hecesindeki ünlüye uyar: adalet > adaletli, kardeş > kardeşlik, meslektaş > meslektaşımız …

Not: Tek heceli sözcüklerde ünlü uyumu aranmaz! Birleşik sözcüklerde de kalınlık – incelik uyumu aranmaz!

2) Düzlük – Yuvarlaklık / Küçük Ünlü Uyumu:

a) Bir kelimenin ilk hecesinde düz ünlü yani “a,e,ı,i” varsa sonraki hecelerde düz ünlü bulunur. Örnek:

anlaşmak > anlaşılmak

saymak > saygı

sevmek > sevgi

ısı > ısınmak

ılı > ılımak

b) Bir kelimenin ilk hecesinde yuvarlak ünlü “o,ö,u,ü” varsa bunu izleyen ilk hecede ya dar – yuvarlak(u,ü) ya da düz – geniş (a,e) ünlü bulunur. Örnek:

çocukluk, çocuklar, boyunduruk, özlem, özenti, sürgün…

Türkçe olduğu halde düzlük – yuvarlaklık uyumuna uymayan haller:

“avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavuşmak, yağmur, kavun…” Buradaki yuvarlaklaşmaların nedeni diş dudak ve dudak seslerinin etkisinden dolayı yuvarlaklaşmıştır. Buradaki uyumsuzluk “b-m-v” gibi dudak ve diş dudak ünsüzlerinin etkisi sonucu yuvarlaklaşmıştır.

Not 1: Kelimelerin ilk hecelerinden sonra “o,ö” varsa o kelime alıntıdır: Aktör, radyo, doktor…

Not 2: -ki aitlik eki birkaç örnekte düzlük – yuvarlaklık uyumuna uyar: Bugünkü, öbürkü, dünkü…